Progetto |
LaLaLexiT
Glossario | Glossario digitale
Lemma | renouatio
renouatio
- Andrea Arrighini - Ca' Foscari Venezia - email
Abstract
Il sostantivo renouatio, di uso esclusivamente prosastico, compare per la prima volta in Cicerone ed è scarsamente attestato fino all’età tardoantica. In quest’epoca fa registrare numerose occorrenze, soprattutto fra gli autori cristiani, per i quali renouatio comunica generalmente l’idea del rinnovamento spirituale e della rigenerazione; non mancano tuttavia esempi in cui il termine esprime il semplice rinnovamento di un oggetto indicato al caso genitivo. La scheda esamina in particolare l’impiego del lessema in Ambrogio e Agostino (conf. e ciu.), e considera infine la sua presenza nella trattatistica retorica (Sulp. Vict. rhet.) e nelle raccolte giuridiche (Cod. Theod. e legislazione giustinianea).
Pubblicato 19 Settembre 2025 | Lingua: it
Copyright © 2025 Andrea Arrighini. This is an open-access work distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License (CC BY). The use, distribution or reproduction is permitted, provided that the original author(s) and the copyright owner(s) are credited and that the original publication is cited, in accordance with accepted academic practice. The license allows for commercial use. No use, distribution or reproduction is permitted which does not comply with these terms.
Permalink http://doi.org/10.30687/LLLXT/2375-1355/2025/01/016
- TERT. adu. Marc. 5,11,16: Nam et ‘interiorem hominem nostrum renouari de die in diem’ dicens hic utrumque demonstrat: et corporis corruptionem ex uexatione temptationum et animi renouationem ex contemplatione promissionum
- AMBR. Noe 5,11: Ergo quia in diluuio per arcam Noe seruatae sunt reliquiae generis humani ad seminarium reparationis et renouationis futurae, ideo praemisit hic: tempus omnis hominis uenit, quia repleta est terra iniquitatibus suis
- AMBR. spir. 2,10,107: ‘Eramus enim et nos aliquando insipientes, increduli, errantes, seruientes desideriis et uoluptatibus uariis’, nunc autem ‘per renouationem Spiritus’ heredes Christi, angelorum esse coepimus ‘coheredes’
- AMBR. spir. 3,10,64: Hic est utique, qui ‘per aquam’ regeneratur ‘et spiritum’ sanctum, quoniam ‘per lauacrum regenerationis et renouationis Spiritus Sancti spem uitae’ capimus ‘aeternae’
- AMBR. in psalm. 40,20,1: Naturale est omnibus terrenis animantibus et uolatilibus caeli et piscibus maris nasci et mori; homini, quem pretiosiorem ceteris terrae animantibus deus fecerat, hanc praecipue contulit gratiam, ut mortuus reuiuescat. Haec dicitur ad renouationem uitae superioris adiectio
- AMBR. in psalm. 40,37,1: Et pulchre usque ad passionem Saluatoris quadragesimus psalmus est comprehensus qui finem libro daret, quoniam passio Domini finis est quadragesimae, ut secundus liber a mysteriis renouationis inciperet, qui liber, utpote quadragesimae, perfectiora sacramenta complectitur
- AMBR. in Luc. 4,58: Neque enim per legem, sed uerbo factus est mundus, sicut legimus: ‘uerbo Domini caeli firmati sunt’. Non soluitur ergo lex, sed impletur, ut fiat renouatio hominis iam labentis
- AVG. conf. 9,4,10: Ibi enim, ubi mihi iratus eram, intus in cubili, ubi compunctus eram, ubi sacrificaueram mactans uetustatem meam et inchoata meditatione renouationis meae sperans in te, ibi mihi dulcescere coeperas et dederas laetitiam in corde meo
- AVG. ciu. 8,27 p. 248,7-16: Quis autem audiuit aliquando fidelium stantem sacerdotem ad altare, etiam super sanctum corpus martyris ad Dei honorem cultumque constructum, dicere in precibus: offero tibi sacrificium Petre uel Paule uel Cypriane, cum apud eorum memorias offeratur Deo, qui eos et homines et martyres fecit et sanctis suis angelis caelesti honore sociauit, ut ea celebritate et Deo uero de illorum uictoriis gratias agamus et nos ad imitationem talium coronarum atque palmarum eodem inuocato in auxilium ex illorum memoriae renouatione adhortemur?
- AVG. ciu. 18,48 p. 646,13-16: Sed ideo per instaurationem templi illius significata est, quia ipsa renouatio illius aedificii significat eloquio prophetico alterum testamentum, quod appellatur nouum
- AVG. ciu. 20,30 p. 757,165-758,170: In illo itaque iudicio uel circa illud iudicium has res didicimus esse uenturas, Helian Thesbiten, fidem Iudaeorum, Antichristum persecuturum, Christum iudicaturum, mortuorum resurrectionem, bonorum malorumque diremptionem, mundi conflagrationem eiusdemque renouationem
- SVLP. VICT. rhet. 23, p. 324,21-24: Peroratio est, quae Graece ἐπίλογος appellatur. Eius partes tres: renouatio, commiseratio, exaggeratio. Renouatio, quam Graeci ἀνακεφαλαίωσιν uocant, cum breuiter capita rerum atque argumentorum percurrimus ad renouandam memoriam iudicum
- COD. Theod. 7,17,1: Nonaginta recenti fabricatione contextas, decem his adiectas ex ueterum reparatione lusorias limiti Mysiaco, centum uero decem nouas additis antiquarum instauratione quindecim Scythico, qui in latius diffusiusque porrigitur, sub hac deputari condicione sancimus, ut per singulos annos ueterum renouatione curanda quattuor iudiciariae in Mysiaco limite et decem agrarienses
- NOVELL. Iust. 25,4,2: ... aliquando uero imaginum pontiumque et portuum et formarum et thermarum renouationes et locorum quasi publicorum ablationes, aedificiorum quoque tamquam non opportuno loco fabricatorum subuersiones, et alia horum adhuc peiora ad calumniam DigilibLT
Un punto di svolta nella storia della parola si deve agli autori cristiani: renouatio è infatti tra i principali termini adottati per comunicare l’idea del rinnovamento spirituale e della rigenerazione. In un celebre passaggio dell’epistola a Tito (Tit. 3,5: non ex operibus iustitiae quae fecimus nos sed secundum suam misericordiam saluos nos fecit per lauacrum regenerationis et renouationis Spiritus Sancti), di tradizione paolina, il sostantivo – che traduce il neologismo ἀνακαινώσις (cf. anche Rom. 12,2) – si trova associato a regeneratio e all’immagine del lauacrum, simbolo del battesimo, nonché in diretta connessione con la persona dello Spirito Santo (per il tema della rinascita nel Nuovo Testamento e in particolare nelle epistole paoline cf. Ladner 1959, 50-62; Bernhardt 2005; sulle neoformazioni paoline cf. Seifrid 2018, 252 nota 35; per un commento alla versione greca di Tit. 3,5 cf. Towner 2006, 785-9): come dimostrano alcuni dei fontes selezionati, la sequenza per lauacrum regenerationis et renouationis Spiritus Sancti risulta ampiamente citata nella aetas Patruum, a riprova della rilevanza dottrinale di questa lettera e, più specificamente, di questo passaggio. Va comunque precisata la natura poliedrica del lemma: per quanto renouatio sia usato perlopiù in ambito cristiano e in una specifica accezione spirituale, non mancano esempi in cui il termine esprima il semplice rinnovamento di un oggetto di norma indicato al genitivo. Spesso il dominio semantico di renouatio sfuma verso quello di → regeneratio, ma con una sostanziale differenza: quest’ultimo sostantivo è un conio cristiano, di impiego unicamente cristiano – se si esclude la sua limitata presenza nelle Novelle giustinianee – e di significato puramente religioso. Tertulliano si serve di renouatio nell’aduersus Marcionem (1) TERT. adu. Marc. 5,11,16: Nam et ‘interiorem hominem nostrum renouari de die in diem’ dicens hic utrumque demonstrat: et corporis corruptionem ex uexatione temptationum et animi renouationem ex contemplatione promissionum , nella discussione di un passaggio della seconda lettera ai Corinzi (2 Co 4,16): l’autore spiega che se la rovina del nostro corpo deriva dal tormento delle tentazioni (ex uexatione temptationum), il rinnovamento dell’animo dipende dalla contemplazione delle promesse (ex contemplatione promissionum; il testo è citato secondo l’edizione di Moreschini, cf. Braun 2004). Chiarisce Braun (2004, 244 nota 1): «selon Tertullien, l’Apôtre attribue ce ‘renouvellement’ au fait de ‘regarder les récompenses éternelles’: c’est donc de cette sorte de ‘promesses’ divines qu’il s’agit ici».
Considerata la frequenza del termine nei testi cristiani, nella prosecuzione di questa scheda si esamineranno solo le principali occorrenze nell’opera di Ambrogio e Agostino (limitatamente alle Confessiones e al De ciuitate Dei), che costituiscono un campione esauriente e rappresentativo. La prima attestazione ambrosiana si legge nel De Noe (2) AMBR. Noe 5,11: Ergo quia in diluuio per arcam Noe seruatae sunt reliquiae generis humani ad seminarium reparationis et renouationis futurae, ideo praemisit hic: tempus omnis hominis uenit, quia repleta est terra iniquitatibus suis . Il passo rimanda al diluvio descritto in Gn 6-10 e ricorda che per mezzo dell’arca furono salvati i resti (reliquiae) del genere umano, che sarebbero diventati il vivaio della sua restaurazione e del suo rinnovamento (sul diluvio universale cf. Boudart 1995): renouatio compare dunque in associazione con reparatio, che evoca analogamente la semantica della rinascita. La pericope, come spiega Moretti (2002, 162), sfrutta inoltre l’accezione metaforica del termine agricolo seminarium: «In un tempo in cui l’umanità era tanto corrotta da indurre Dio a pentirsi d’averla creata, Noè fu l’unico giusto che Dio trovasse sulla terra; e la decisione di sottrarlo alla distruzione cui il genere umano intero andò incontro nel diluvio si spiega con l’intenzione di fare di lui, per così dire, il ‘seme’ dell’umanità destinata a sorgere dalla ‘nuova nascita’ rappresentata dal diluvio». Le due testimonianze del De Spiritu Sancto confermano la fortuna esegetica della lettera a Tito (cf. anche in psalm. 118 serm. 22,2). Nel primo caso (3) AMBR. spir. 2,10,107: ‘Eramus enim et nos aliquando insipientes, increduli, errantes, seruientes desideriis et uoluptatibus uariis’, nunc autem ‘per renouationem Spiritus’ heredes Christi, angelorum esse coepimus ‘coheredes’ Ambrogio celebra lo Spirito Santo per aver ripulito l’umanità dal sudiciume del Paganesimo (Spiritus ergo sanctus est, qui nos ab illa gentili colluuione mundauit): la condicio humana è infatti analoga a quella delle fiere finché non venga mitigata dallo Spirito. Il vescovo di Milano cita quindi Tit. 3,3 (Eramus … uariis) e il ben noto sintagma per renouationem Spiritus (Tit. 3,5) per evidenziare come il rinnovamento portato dallo Spirito Santo consenta all’uomo di diventare erede di Cristo e coerede degli angeli (coheredes è già in Rom. 8,17 ed Eph. 3,6). Nel secondo caso (4) AMBR. spir. 3,10,64: Hic est utique, qui ‘per aquam’ regeneratur ‘et spiritum’ sanctum, quoniam ‘per lauacrum regenerationis et renouationis Spiritus Sancti spem uitae’ capimus ‘aeternae’ il più ampio richiamo testuale a Tit. 3,5-7 rimarca il legame tra battesimo, rigenerazione, Spirito e rinnovamento. Il lemma torna due volte anche nell’Explanatio Psalmi XL. Ambrogio si concentra inizialmente sulla grazia della resurrezione, che eleva la condizione dell’uomo rispetto a quella degli altri viventi, ancorata alla nascita e alla morte (5) AMBR. in psalm. 40,20,1: Naturale est omnibus terrenis animantibus et uolatilibus caeli et piscibus maris nasci et mori; homini, quem pretiosiorem ceteris terrae animantibus deus fecerat, hanc praecipue contulit gratiam, ut mortuus reuiuescat. Haec dicitur ad renouationem uitae superioris adiectio : tale peculiarità rappresenta un’aggiunta decisiva, che conduce al rinnovamento di una vita superiore, quella ultraterrena (ad renouationem uitae superioris adiectio). In seguito l’autore riflette sulla divisione del Salterio in cinque libri (6) AMBR. in psalm. 40,37,1: Et pulchre usque ad passionem Saluatoris quadragesimus psalmus est comprehensus qui finem libro daret, quoniam passio Domini finis est quadragesimae, ut secundus liber a mysteriis renouationis inciperet, qui liber, utpote quadragesimae, perfectiora sacramenta complectitur : l’esegeta precisa che il primo si conclude proprio con il Salmo XL, prefigurazione della passione di Cristo, mentre il secondo prende avvio a mysteriis renouationis, dal mistero della vita nuova che comincia con la resurrezione. L’ultimo fons ambrosiano commenta Lc 4,31-39 e le guarigioni compiute da Cristo (7) AMBR. in Luc. 4,58: Neque enim per legem, sed uerbo factus est mundus, sicut legimus: ‘uerbo Domini caeli firmati sunt’. Non soluitur ergo lex, sed impletur, ut fiat renouatio hominis iam labentis : queste cominciano il sabato, giorno in cui si interruppe la creazione di Dio (per Lc 4,31-32 e la discesa a Cafarnao cf. Morgen 1992). Cristo avrebbe così segnalato la propria superiorità rispetto alla legge veterotestamentaria, non con l’intento di esautorarla, bensì con quello di portarla a compimento, affinché l’uomo, che stava rovinando, potesse rinnovarsi (sulla legge nella Bibbia cf. Würthwein 2003; Hübner 2003).
Il termine compare un’unica volta nelle Confessiones (8) AVG. conf. 9,4,10: Ibi enim, ubi mihi iratus eram, intus in cubili, ubi compunctus eram, ubi sacrificaueram mactans uetustatem meam et inchoata meditatione renouationis meae sperans in te, ibi mihi dulcescere coeperas et dederas laetitiam in corde meo . Agostino descrive le emozioni che ha suscitato in lui la lettura del Salmo IV e in particolare del monito Irascimini et nolite peccare (4,5). L’autore rifiuta di pensare che la gioia e il bene si trovino fuori dall’uomo: la luce divina li imprime infatti nel cuore. Ed è proprio nel cuore che Agostino, confidando in Dio e nella letizia da Lui concessa, ha cominciato a coltivare il pensiero del proprio rinnovamento (su questo passo cf. Lomiento 2009, 96-8; per una sua interpretazione come esempio della trascrizione di un esercizio spirituale cf. Stróżyński 2018; in merito a cuore e interiorità in Agostino cf. Bochet 2007 e, con particolare riguardo alle Confessiones, Lettieri 2020). La presenza del lemma nel De ciuitate Dei restituisce una casistica più variegata. Nel libro VIII Agostino si concentra sul culto dei martiri e la renouatio riguarda la memoria delle loro azioni a difesa della uera religio (9) AVG. ciu. 8,27 p. 248,7-16: Quis autem audiuit aliquando fidelium stantem sacerdotem ad altare, etiam super sanctum corpus martyris ad Dei honorem cultumque constructum, dicere in precibus: offero tibi sacrificium Petre uel Paule uel Cypriane, cum apud eorum memorias offeratur Deo, qui eos et homines et martyres fecit et sanctis suis angelis caelesti honore sociauit, ut ea celebritate et Deo uero de illorum uictoriis gratias agamus et nos ad imitationem talium coronarum atque palmarum eodem inuocato in auxilium ex illorum memoriae renouatione adhortemur? . I fedeli invocano Dio per alimentare il ricordo dei testimoni della verità cristiana e per esortarsi alla loro imitazione (il tema della renouatio memoriae dei martiri era già stato al centro, qualche decennio prima, della politica di papa Damaso: cf. Sághy 2012). Nel libro XVIII (10) AVG. ciu. 18,48 p. 646,13-16: Sed ideo per instaurationem templi illius significata est, quia ipsa renouatio illius aedificii significat eloquio prophetico alterum testamentum, quod appellatur nouum il sostantivo compare in un brano di esegesi veterotestamentaria. Agostino sta discutendo le parole del profeta Aggeo, Magna erit gloria domus istius nouissimae, plus quam primae (Ag. 2,10). Gli Ebrei, spiega l’Ipponense, prendono alla lettera la menzione della domus e ritengono che essa evochi il Tempio di Salomone e la sua ricostruzione. Agostino sostiene invece l’interpretazione allegorica del passo: il riferimento alla renouatio aedificii simboleggia, nel linguaggio profetico, la nuova alleanza tra l’uomo e Dio attraverso la mediazione di Cristo (sull’allegoria in Agostino cf. Marin 2019, con ricca esemplificazione). Nel capitolo conclusivo del XX libro, Agostino richiama gli eventi che, secondo la Bibbia, si verificheranno nella prossimità del giudizio finale (in illo iudicio uel circa illud iudicium), ricordando tra questi la conversione dei Giudei, la resurrezione dei morti e la separazione di boni e mali (11) AVG. ciu. 20,30 p. 757,165-758,170: In illo itaque iudicio uel circa illud iudicium has res didicimus esse uenturas, Helian Thesbiten, fidem Iudaeorum, Antichristum persecuturum, Christum iudicaturum, mortuorum resurrectionem, bonorum malorumque diremptionem, mundi conflagrationem eiusdemque renouationem (sull’escatologia agostiniana cf. Scanlon 2007; van Oort 2012). Questo processo culminerà nella conflagrazione dell’universo (mundi conflagratio) e nella sua conseguente rinascita. Renouatio torna dunque in un contesto cosmologico paragonabile a quello di Cic. nat. 2,118 (cf. supra), che era però espressione di una prospettiva pienamente filosofica.
Concludono la rassegna tre testimonianze retorico-giuridiche. Nelle Institutiones oratoriae di Sulpicio Vittore il tecnicismo renouatio identifica una delle partes che, insieme alla commiseratio e alla exaggeratio, compongono la peroratio (12) SVLP. VICT. rhet. 23, p. 324,21-24: Peroratio est, quae Graece ἐπίλογος appellatur. Eius partes tres: renouatio, commiseratio, exaggeratio. Renouatio, quam Graeci ἀνακεφαλαίωσιν uocant, cum breuiter capita rerum atque argumentorum percurrimus ad renouandam memoriam iudicum . È lo stesso retore a spiegare che nell’oratoria giudiziaria la renouatio costituisce una breve ricapitolazione degli argomenti trattati per richiamarli alla memoria dei giudici (in merito alla peroratio, o conclusio, cf. Lausberg 1998, 205, § 433). Il sostantivo si mostra infine nel Codex Theodosianus, in una costituzione del 412 che regolamenta il rinnovamento delle navi lusoriae sul fronte danubiano (13) COD. Theod. 7,17,1: Nonaginta recenti fabricatione contextas, decem his adiectas ex ueterum reparatione lusorias limiti Mysiaco, centum uero decem nouas additis antiquarum instauratione quindecim Scythico, qui in latius diffusiusque porrigitur, sub hac deputari condicione sancimus, ut per singulos annos ueterum renouatione curanda quattuor iudiciariae in Mysiaco limite et decem agrarienses (cf. Reddé 1986, 131), e nella Nouella XXV dell’imperatore Giustiniano, a proposito del restauro di opere e infrastrutture come ponti, porti e terme (14) NOVELL. Iust. 25,4,2:... aliquando uero imaginum pontiumque et portuum et formarum et thermarum renouationes et locorum quasi publicorum ablationes, aedificiorum quoque tamquam non opportuno loco fabricatorum subuersiones, et alia horum adhuc peiora ad calumniam .
- Bernhardt 2005: R. Bernhardt, Regeneration, in E. Fahlbusch et alii, G.W. Bromiley (ed.), The Encyclopedia of Christianity, IV, Grand Rapids; Cambridge; Leiden; Boston 2005, 558-60
- Berthelet 2019: Y. Berthelet, Gouverner avec les dieux. Autorité, auspices et pouvoir sous la République romaine et sous Auguste, Paris 2019 (2015)
- Bochet 2007: I. Bochet, Cuore (cor), in A. Fitzgerald (ed.), Agostino. Dizionario enciclopedico, edizione italiana a cura di L. Alici e A. Pieretti, Roma 2007, 524-34 (trad. di Augustin through the Ages – an Encyclopedia, Cambridge 1999)
- Boudart 1995: A. Boudart, Diluvio, in Dizionario Enciclopedico della Bibbia, Roma 1995, 421-2 (trad. di Dictionnaire Encyclopédique de la Bible, Turnhout 1987)
- Braun 2004: Tertullien, Contre Marcion. Livre V. Texte critique par C. Moreschini; introduction, traduction et commentaire par R. Braun, Paris 2004
- Ernout, Meillet: A. Ernout, A. Meillet, Dictionnaire étymologicque de la langue latine. Histoire des mots, Paris 2001 (1932)
- Fezzi 1998: L. Fezzi, Osservazioni sul decreto di Gytheion in onore dei Cloazii (IG, V, 1, N. 1146), «Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa. Classe di Lettere e Filosofia» ser. IV 3:1-2 (1998), 327-37
- Fruyt 2002: M. Fruyt, Les noms de procès en latin archaïque: les substantifs en -tiō, -tus, -tūra, in P. Defosse (ed.), Hommages à C. Deroux. II: Prose et linguistique, Médecine, Bruxelles 2002, 173-87
- Fruyt 2021: M. Fruyt, Le suffixe latin -tio (-tionis): principales característiques, in L. Unceta Gómez, C. González Vázquez, R. López Gregoris, A.M. Martín Rodríguez (ed.), «Amice benigneque honorem nostrum habes». Estudios lingüísticos en homenaje al profesor B. García-Hernández, Madrid 2021, 127-45
- Garzón Fontalvo 2020: E. Garzón Fontalvo, Latin Verbal Nouns in -tio: Interpretations and Selection Restrictions, «Lingue antiche e moderne» 9 (2020), 87-105 (https://doi.org/10.4424/lam92020-4)
- Hübner 2003: H. Hübner, Law, 2 (NT), in E. Fahlbusch et alii, The Encyclopedia of Christianity, III, Grand Rapids; Cambridge; Leiden; Boston 2003, 210-12
- Ladner 1959: G.B. Ladner, The Idea of Reform. Its Impact on Christian Thought and Action in the Age of the Fathers, Cambridge 1959
- Lausberg 1998: H. Lausberg, Handbook of Literary Rhetoric: a Foundation for Literary Study, Leiden 1998 (trad. ingl. di Handbuch der literarischen Rhetorik: eine Grundlegung der Literaturwissenschaft, Stuttgart 1990)
- Lettieri 2020: G. Lettieri, L’estaticità del cor nelle Confessiones di Agostino, in D. Manzoli, P. Stoppacci (ed.), «Schola cordis». Indagine sul cuore medievale: letteratura, teologia, codicologia, scienza, Firenze 2020, 3-48
- Lomiento 2009: V. Lomiento, «Voluit fluctus cordis». I moti dell’animo nelle Confessioni di Agostino, Bari 2009
- Marin 2019: M. Marin, Allegoria in Agostino, in R. Infante (ed.), M. Marin, Studi agostiniani. Trenta saggi fra retorica ed esegesi, Bari 2019, 57-81 (già in La terminologia esegetica nell’antichità. «Atti del Primo Seminario di Antichità Cristiane (Bari, 25 ottobre 1984)», Bari 1987, 135-61)
- Moretti 2002: P.F. Moretti, Di nuovo sulla fortuna di un termine ‘agricolo’: seminarium, in I. Gualandri (ed.), Tra IV e V secolo. Studi sulla cultura latina tardoantica, Milano 2002, 159-88
- Morgen 1992: M. Morgen, Jésus descendit à Capharnaüm: il étonne par la puissance de sa parole (Lc 4, 31-32 et ses sources), «Revue des Sciences Religieuses» 66:3-4 (1992), 233-48
- OLD: Oxford Latin Dictionary. Edited by P.G.W. Glare, Second Edition, Oxford 2012
- Reddé 1986: M. Reddé, Mare nostrum. Les infrastructures, le dispositif et l’histoire de la marine militaire sous l’empire romain, Paris 1986
- Romano 2006: E. Romano, Res nouae: storia di un sintagma, in S. Rocca (ed.), Latina Didaxis XXI. Atti del Congresso (sabato 8 aprile 2006), Genova 2006, 11-34
- Sághy 2012: M. Sághy, «Renouatio memoriae»: Pope Damasus and the Martyrs of Rome, in R. Behrwald, C. Witschel (ed.), Rom in der Spätantike: historische Erinnerung im städtischen Raum, Stuttgart 2012, 251-65
- Salles 2015: R. Salles, Two Early Stoic Theories of Cosmogony, in A. Marmodoro, B.D. Prince (ed.), Causation and Creation in Late Antiquity, Cambridge 2015, 11-30
- Scanlon 2007: M. Scanlon, Escatologia, in A. Fitzgerald (ed.), Agostino. Dizionario enciclopedico, edizione italiana a cura di L. Alici e A. Pieretti, Roma 2007, 661-4 (trad. di Augustin through the Ages – an Encyclopedia, Cambridge 1999)
- Seifrid 2018: M.A. Seifrid, Quaestiones disputatae, «New Testament Studies» 64:2 (2018), 247-55 (https://doi.org/10.1017/S0028688517000406)
- Shackleton Bailey 1968: Cicero’s Letters to Atticus. Edited by D.R. Shackleton Bailey. III: 51-50 B.C.; 94-132 (Books V-VII.9), Cambridge 1968
- Spevak 2022: O. Spevak, Nominalization in Latin, Oxford 2022
- Stróżyński 2018: M. Stróżyński, Psalmody and Spiritual Exercise in Book Nine of Augustine’s ‘Confessions’, «Augustiniana» 68:1 (2018), 25-58
- Towner 2006: P.H. Towner, The Letters to Timothy and Titus, Grand Rapids; Cambridge 2006
- van den Berg 2021: C.S. van den Berg, The Politics and Poetics of Cicero’s ‘Brutus’: the Invention of Literary History, Cambridge; New York 2021
- Van Oort 2012: J. Van Oort, The End is Now: Augustine on History and Eschatology, «HTS Teologiese Studies / Theological Studies» 68:1 (http://dx.doi.org/10.4102/hts.v68i1.1188)
- Würthwein 2003: E. Würthwein, Law, 1 (AT), in E. Fahlbusch et alii, The Encyclopedia of Christianity, III, Grand Rapids; Cambridge; Leiden; Boston 2003, 208-10
| DC Field | Value |
|---|---|
|
dc.identifier |
ECF_article_26458 |
|
dc.title |
renouatio |
|
dc.contributor.author |
Arrighini Andrea |
|
dc.publisher |
Edizioni Ca’ Foscari - Venice University Press, Fondazione Università Ca’ Foscari |
|
dc.type |
Articolo |
|
dc.language.iso |
it |
|
dc.identifier.uri |
http://edizionicafoscari.it/it/edizioni4/riviste/lalalexit/2025/1/renouatio/ |
|
dc.description.abstract |
Il sostantivo renouatio, di uso esclusivamente prosastico, compare per la prima volta in Cicerone ed è scarsamente attestato fino all’età tardoantica. In quest’epoca fa registrare numerose occorrenze, soprattutto fra gli autori cristiani, per i quali renouatio comunica generalmente l’idea del rinnovamento spirituale e della rigenerazione; non mancano tuttavia esempi in cui il termine esprime il semplice rinnovamento di un oggetto indicato al caso genitivo. La scheda esamina in particolare l’impiego del lessema in Ambrogio e Agostino (conf. e ciu.), e considera infine la sua presenza nella trattatistica retorica (Sulp. Vict. rhet.) e nelle raccolte giuridiche (Cod. Theod. e legislazione giustinianea). |
|
dc.relation.ispartof |
LaLaLexiT |
|
dc.relation.ispartof |
Vol. 1 | Luglio 2025 |
|
dc.issued |
2025-09-19 |
|
dc.identifier.issn |
|
|
dc.identifier.eissn |
2375-1355 |
|
dc.rights |
Creative Commons Attribution 4.0 International Public License |
|
dc.rights.uri |
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ |
|
dc.identifier.doi |
10.30687/LLLXT/2375-1355/2025/01/016 |
|
dc.peer-review |
yes |
|
dc.subject |
Christian literature |
|
dc.subject |
Martyrdom |
|
dc.subject |
Regeneration |
|
dc.subject |
Rhetoric |
|
dc.subject |
Spiritual renewal |
|
dc.subject |
['lalalexit'] |
| Download data |